SZP - ZWZ - AK

Walka o wolność, gdy się raz zaczyna
Z ojca krwią spada dziedzictwem na syna
Sto razy wrogów zachwiana potęga
Skończy Zwycięstwem................
G. Byron

W dniu 27 września 1939 roku w Warszawie na podstawie pełnomocnictwa Naczelnego Wodza i Rządu Rzeczpospolitej Polskiej powołano do życia konspiracyjną organizajcę wojskową pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski.

  • Na czele SZP stanął gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski ps. "Torwid", "Stolarski".
  • Szefem Sztabu i zastępcą gen. Tokarzewskiego został płk dypl. Stefan Rowecki ps. "Grot", "Rakoń", "Grabica".
  • Utworzono Komendę Główną i wyznaczono dowódców Komend Wojskowych: Warszawa, Kraków, Łódź, Lublin, Kielce oraz Wilno i Lwów.
  • Przy Komendzie głównej SZP powstała Rada Polityczna składająca się z przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Narodowego.

W listopadzie 1939 roku Rząd Polski we Francji powołał Komitet Ministrów dla Spraw Kraju z generałem Kazimierzem Sosnkowskim na czele. Została też powołana tajna organizacja wojskowa w kraju pod nazwą Związek Walki Zbrojnej. Organizacja ZWZ oparła się z czasem na sieci organizacyjnej SZP i kontynuowała jej działalność. Kraj podzielono na 6 obszarów: Warszawski, Białostocki, Lwowski, Krakowski, Poznański i Toruński.

Komendantem obszaru Warszawskiego wyznaczono płk. Roweckiego. W styczniu 1940 podporządkowano mu również pozostałe, z wyjątkiem Lwowskiego, obszary. Do 8 stycznia 1940 roku funkcję Komendanta Głównego pełnił gen. Tokarzewski, po nim Komendantem ZWZ zostaje płk Stefan Rowecki. Gen. Tokarzewski wyznaczony na Komendanta Obszaru Lwowskiego wyjeżdza na swój teren w marcu 1940 roku, zostaje jednak aresztowany w drodze do Lwowa.

Dnia 14 lutego 1942 roku rozkazem Wodza Naczelnego Związek Walki Zbrojnej został przemianowany na Armię Krajową. Obsada personalna Komendy Głównej AK przedstawiała się następująco:

  • Do czerwca 1943 roku funkcję Komendanta ZWZ-AK pełnił gen. "Grot" Stefan Rowecki. Szefem Sztabu był początkowo płk dypl. "Wojciech" Janusz Albrecht, po jego śmierci od 10 lipca 1941 roku do końca Powstania Warszawskiego tj. do 2 października 1944 - płk dypl. "Grzegorz" Tadeusz Pełczyński.
  • Od lipca 1943 roku do końca Powstania Warszawskiego Komendantem AK był gen. "Bór" Tadeusz Komorowski.
  • Od 3 października 1944 roku do 17 stycznia 1945 roku Komendantem AK był gen. "Niedźwiadek" Leopold Okulicki, a Szefem Sztabu był płk dypl. "Sęk" Janusz Bokszanin.

Dowódca Armi Krajowej używał też tytułu Komendant Sił Zbrojnych w Kraju.

Stan liczebny sił AK wynosił na początku 1944 roku przeszło 300 tys. ludzi pod bronią i około 200 tys. służb pomocniczych, razem więc przeszło 500 tys. ludzi. Armia Krajowa posiadała swoje agendy prawie we wszystkich krajach Europy.

Po Powstaniu Warszawskim, zgodnie z wcześniejszą decyzją gen. Bora-Komorowskiego, Komendantem Głównym Armii Krajowej zostaje gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek". W wyniku wytworzonej sytuacji, konspiracja wojskowa w kraju przeżywa chwile chaosu i kryzysu. Generał Okulicki starał się możliwie szybko opanować sytuację. W dniu 3 stycznia 1945 roku spotkał się w Katarzynowie koło Radomska z przysłaną do Polski brytyjską misją wojskową "Freston". Po tym spotkaniu przypadł mu do wykonania ostatni rozkaz, z 19 stycznia 1945 roku, rozwiązujący Armię Krajową:

"(...) Żołnierze Armii Krajowej! Daję Wam ostani rozkaz. Dalszą swą pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa i obrony ludności polskiej przed zagładą.

Starajcie się być przewodnikami Narodu i realizatorami niepodległego Państwa Polskiego. W tym działaniu każdy z Was musi być dla siebie dowódcą.

W przekonaniu, że rozkaz ten spełnicie, że zostaniecie na zawsze wierni tylko Polsca, by Wam ułatwić dalszą pracę = z upoważnienia Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zwalniam Was z przysięgi i rozwiązuję szeregi AK.

W imieniu służby dziękuję Wam za dotychczasową ofiarną pracę. Wierzę głęboko, że zwycieży nasza Święta Sprawa, że spotakmy się w prawdziwie wolnej i demokratycznej Polsce.

Niech żyje Wolna, Niepodległa, Szczęśliwa Polska.

Dowódca Sił Zbrojnych w Kraju    
"Niedźwiadek" Gen. Brygady ...   "

Ostatni Komendant AK Generał Okulicki został 27 marca 1945 roku aresztowany przez NKWD i wywieziony do więzienia w Moskwie. Sądzony był w tak zwanym "procesie szesnastu" przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR. Skazany na 10 lat więzienia kończy życie w niewyjaśnionych okolicznościach, w Moskwie 24 grudnia 1946 roku.

Dzięki takim ludziom jak Tokarzewski, Rowecki, Komorowski, Okulicki i innym bohaterskim oficerom została zachowana ciągłość Państwa Polskiego.