Triduum Paschalne

Jak w tygodniu niedziela, tak w roku kościelnym święta Wielkanocy są najważniejszymi obchodami liturgicznymi. Niedziela jest cotygodniową Paschą, a Wielkanoc coroczną. Słusznie podkreśla się, że Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa, to wewnętrzna siła wiary chrześcijańskiej, źródło zbawienia i fundament wszystkich obchodów liturgicznych.

Ta najważniejsza i najstarsza uroczystość doroczna, dość wcześnie, bo co najmniej od IV wieku obejmowała trzy dni. Święty Augustyn († 430 r.) mówił o świętym triduum ukrzyżowanego, pogrzebanego i wskrzeszonego Pana. Według nowego kalendarza liturgicznego, Triduum Paschalne rozpoczyna się Mszą św. Wieczerzy Pańskiej, osiąga swój szczyt w Wigilii Paschalnej i kończy się nieszporami niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego.

Wielki Czwartek nie zawsze był zaliczany do Triduum Paschalnego, ale zawsze był dniem jednoczącym chrześcijan z Chrystusem:

w tym dniu jednano pokutników z Kościołem i z Bogiem, aby razem z innymi chrześcijanami mogli przyjąć Chrystusa w Eucharystii

w tym dniu święcono oleje. Namaszczanie nimi chrześcijan, oznacza ścisłą ich więź z Chrystusem

w tym dniu koncelebrowana Msza Wieczerzy Pańskiej unaocznia jedność Ofiary Chrystusa, jedność kapłaństwa i jedność ludu Bożego przy jednym Stole Pańskim.

Obecnie przed południem w kościołach katedralnych odprawia się tzw. Msza Krzyżma. Jest to Msza św. koncelebrowana przez kapłanów reprezentujących całą diecezję. Koncelebrze tej przewodniczy biskup, który przed zakończeniem Modlitwy Eucharystycznej święci olej chorych, a po Komunii św. olej katechumenów i konsekruje Krzyżmo święte. Mszę Krzyżma uważa się za jeden z głównych przejawów pełni kapłaństwa biskupa i znak ściłej łączności kapłanów z jego osobą. Świętym Krzyżmem konsekrowanym przez biskupa namaszcza się nowo ochrzczonych i naznacza bierzmowanych. Przez namaszczenie olejem katechumenów przygotowuje się ich i usposabia do przyjęcia chrztu. Wreszcie olej chorych w sakramencie chorych pokrzepia tych, którzy zapadli na zdrowiu. Olejów świętych używa się również przy niektórych sakrametaliach, np. przy konsekracji kościoła czy ołtarza. Podczas Mszy Krzyżma duchowieństwo całej diecezji publicznie odnawia swoje przyrzeczenia złożone w dniu święceń kapłańskich.

Zgodnie z najdawniejszą tradycją Kościoła, w Wielki Czwartek nie wolno odprawiać Mszy św. bez udziału ludu. W godzinach wieczornych odrawia się Mszę Wieczerzy Pańskiej z pełnym uczestnictwem całej miejscowej wspólnoty. Należy ona już do Triduum Paschalnego (Triduum Sacrum). Jej teksty przenoszą nas do Wieczernika, gdzie Chrystus Pan podczas Ostatniej Wieczerzy ustanowił Eucharystyczną Ofiarę Ciała i Krwi Swojej, Ucztę Swojej miłości i sakrament kapłaństwa. Tam również przykładem swoim Chrystus zobowiązał uczniów do świadczenia miłości bliźniego, obmywając im nogi. Obrzęd obmywania nóg, zwany Mandatum, istniał w Rzymie od XII wieku.

Podczas śpiewania hymnu "Chwała na wysokości Bogu" grają organy i dzwonią wszystkie dzwony. Potem milkną, aż do wieczora Wielkiej Soboty, kiedy zabrzmi znów hymn "Chwała na wysokości Bogu" we Mszy Wigilii Paschalnej. Żyje tu ciągle starożytny zwyczaj, kiedy to w kościele nie było ani dzwonów ani rganów. W ciągu wiekuów nieraz reformowano liturgię, zawsze jednak zachowywano starożytny charakter liturgii Wielkiego Tygodnia.

Po modlitwie po Komunii Najświętszy Sakrament przenoszony jest w procesji do ciemnicy, czyli miejsca przechowania Najśw. Sakramentu w kaplicy lub innym miejscu odpowiednio przyozdobionym. Zwyczaj ten jest bardzo stary - sięga czasów, kiedy to nie było jeszcze tabernakulum i po każdej Mszy św. zanoszono Święte Postacie do zakrystii (sacrarium) lub innego odpowiedniego miejsca. We Wielki Czwartek zwyczaj ten ma znaczenie symboliczne. Oznacza zamknięcie Chrystusa w więzieniu.

Według opisu Eterii z około 400 roku, w Jerozolimie wierni gromadzili się w kościele na Mszę św., podczas której wszyscy przyjmowali Komunię św. Potem udawali się na Górę Oliwną, by słuchać czytania wyjątków Pisma św., opisujących wydarzenia zbawcze, które miały miejsce w Wielki Czwartek. Rozważano tam modlitwę Chrystusa w Ogrójcu ze wszystkimi okolicznościami, jakie wtedy zapoczątkowały krzyżową drogę Zbawiciela. Te rozważania towarzyszą również dzisiaj wiernym adorującym Najświętszy Sakrament w ciemnicy, po Mszy wielkoczwartkowej.

Wielki Piątek, jak opisuje Eteria, był dniem gromadzenia się wiernych w kościele zbudowanym na Golgocie, gdzie adorowano wystawione relikwie św. Krzyża. Miało to miejsce o godzinie szóstej rano, według naszej rachuby. W południe lud gromadził się tam ponownie aby od godziny dwunastej do piętnastej słuchać słów Pisma św. opisujących mękę Pańską, czcząc w ten sposób godziny konania Chrystusa na krzyżu.

Obecnie nabożeństwo wielkopiątkowe odprawia się godzinach popołudniowych. Kapłan, diakon i ministranci ubrani w szaty mszalne koloru czerwonego udają się do ołtarza i po oddaniu mu czci padają na twarz lub klękają. Wszyscy zgromadzeni w tym czasie modlą się w ciszy. W średniowieczu kapłan padał na twarz przed każdą Mszą św. Do naszych czasów zwyczaj ten dochował się jedynie w Wielki Piątek.

 Wprowadzenie do liturgii: 

Od najdawniejszych czasów Kościół powstrzymuje się od sprawowania Ofiary Eucharystycznej we Wielki Piątek, w dniu, w którym Pan nasz Jezus Chrystus wziął na swe ramiona krzyż i ponióśł na nim śmierć dla naszego zbawienia. W tych godzinach, które przypominają nam mękę Zbawiciela, gromadzimy się, aby przez słuchanie i rozważanie słowa Bożego ożywić naszą wiarę w tę wielką tajemnicę miłości. Przez Chrystusa, naszego Pośrednika, zanowimy uroczyste modlitwy za Kościół i cały świat odkupiony drogocenną Krwią Chrystusa. Klękami i ze czcią całujemy drzewo krzyża, na którym Syn Boży rozciągnął swe ręce, aby zgromadzić w jedno rozproszone dzieci Boże. Karmimy się Ciałem Pańskim, które zostało wydane za nasze grzechy i jest zadatkiem naszej nieśmiertelności. W ciszy uklękniemy przed Bożym majestatem i modlić się będziemy, abyśmy odkupieni przez śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, wyrzekli się wszelkiego grzechu i żyli jako prawdziwe dzieci Boże.

Słowa wprowadzenia zapowiadają poszczególne części nabożeństwa wielkopiątkowego, na które składają się liturgia Słowa Bożego, uroczysta adoracja krzyża, wspólna Komunia św. i procesja do Grobu Pańskiego.

Podczas liturgii Słowa Bożego czyta się proroctwo z Księgi Izajasza (52,13-53), czytanie z Listu do Hebrajczyków (4,14-16; 5,7-8) oraz opis Męki Pańskiej według św. Jana (18,1-19.42). Po Ewangelii może nastąpić krótka homilia oraz modlitwa w ciszy. Liturgię Słowa Bożego kończy uroczysta Modlitwa Powszechna w formie starorzymskiej.

Po odsłonięciu krzyża przy ołtarzu lub jego uroczystym wniesieniu przez nawę Kościoła rozpoczyna się adoracja. Najpierw krzyż adoruje celebrans, po nim asysta i wszyscy obecni w kościele. Pojedyńczo podchodzą do krzyża mężczyźni, potem kobiety, aby ucałować znak zbawienia i oddać cześć w ten sposób Zbawicielowi, Jego męce. Tradycyjne śpiewy towarzyszące adoracji krzyża, tzw. Improperia: Popule meus i Hagios o Theos, sięgają VIII wieku. W tłumaczeniu polskim otrzymały one formę pieśni nabożnych: "Ludu, mój ludu", "Krzyżu święty nade wszystko" oraz aklamacji "Święty Boże, święty mocny, święty nieśmiertelny, zmiłuj się nad nami".

Wspólna Komunia św. stanowi punkt kulminacyjny całego nabożeństwa wielkopiątkowego. Wszystko, co ją poprzedzało, zmierzało do pobożnego jej przyjęcia. Tymczasem od 1622 do 1955 roku istniał zakaz udzielania Komunii św. w tym dniu. Zakaz ten uchylił dopiero papież Pius XII reformując Wielki Tydzień.

Po liturgii wielkopiątkowej procesjonalnie zanosi się Najświętszy Sakrament do Grobu Pańskiego i wystawia do adorowania. Boży Grób jest starym zwyczajem, kiedyś znanym w całym Kościele, a obecnie pielęgnowanym jeszcze w Polsce. Zwyczaj ten wywodzi się z Jerozolimy, gdzie gromadzono się w miejscach Męki Chrystusa, aby Mu towarzyszyć w duchu od Wieczernika i Góry Oliwnej, aż do miejsca Jego pogrzebu, które było także miejscem Jego zmartwychwstania. Pątniczka Eteria przekazała nam wiele szczegółów ze zwyczajów liturgicznych Jerozolimy i innych miejsc świętych. Jerozolimę pod tym względem naśladowały inne Kościoły, urządzając między innymi Boży Grób. Do Bożego Grobu składano bądź Najświętszy Sakrament (np. Augsburg) lub krzyż (Anglia, Francja). Wystawienie w Bożym Grobie Najświętszego Sakramentu w monstrancji okrytej białym welonem istnieje od XVI wieku.

Wielka Sobota jest dniem ciszy żałobnej. Kościół trwa przy Grobie Pańskim rozważając Mękę i Śmierć Chrystusa. Poświęcenie pokarmów wielkanocnych należy poprzedzić wspólną adoracją przy Bożym Grobie. Kościół powstrzymuje się od sprawowania Ofiary Mszy św., dlatego główny ołtarz pozostaje obnażony.

Wielka Sobota nie ma swojego nabożeństwa. Śpiewa się jedynie lub recytuje chórowo Godzinę Czytań i Jutrznię (dawniej były to tzw. Ciemne Jutrznie). Wigilia Paschalna należy już do Niedzieli Zmartwychwstania Pańskiego.

Wielkanoc rozpoczyna się Wigilią Paschalną.

Całe nabożeństwo Wigilii Paschalnej z istoty swej jest czuwaniem nocnym (vigilare = czuwać). Wigilia Paschalna nawiązuje do nocy paschalnej, w czasie której Izraelici zostali wybawieni z niewoli egipskiej. Szczególnie zaś nawiązuje do nocy zmartwychwstania Chrystusa.

Od pierwszych wieków chrześcijaństwa wierni gromadzili się w Wielką Sobotę wieczorem na czuwanie nocne. Najpierw rozpalali ogień, od którego zapalali swoje lampy dla rozpraszania ciemności (lucernarium). Światło to zaczynało nabierać z czasem szczególnego znaczenia i symbolizowało zmartwychwstałego Chrystusa, jak również wszystkich ludzi przez Boga oświeconych (ochrzczonych). Potem czytano wyjątki z Pisma św. mówiące o chrzcie św., jako nowym stworzeniu, o przejściu przez Morze Czerwone, o wybawieniu z niewoli grzechowej i o nowym przymierzu z Bogiem. Między czytaniami śpiewano lub recytowano psalmy.

W przyległym baptisterium udzielono chrztu św. - sakramentu współumierania i współzmartwychwstania z Chrystusem. Czasem liczba kandydatów do chrztu była tak wielka, że obrzędy przeciągały się do godzin rannych. Po chrzcie, neofici ubierali się w białe szaty i udawali się do signatorium, gdzie biskup udzielał sakramentu bierzmowania. Stamtąd po bierzmowaniu przechodzili do koscioła, gdzie oczekiwali na rozpoczącie Mszy św., w której po raz pierwszy brali pełny udział łącznie z Komunią św. Od V wieku chrzest dorosłych stawał się coraz rzadszy i Mszę św. odprawiano coraz wcześniej, aż wreszcie odprawiano ją zaraz po czytaniach biblijnych. Za czasów św. Hieronima († 420 r.) zdarzało się, że nieraz wierni około północy wracali już do dou. Od XIII w. liturgię Wigilii Paschalnej odprawiano w Wielką Sobotę rano. Tę nielogiczność usunął dopiero papież Pius XII w 1951 roku przenosząc Wigilię Paschalną na właściwe miejsce.

 Wprowadzenie do liturgii Wigilii Paschalnej: 

"W tę najświętszą noc, w której Pan nasz Jezus Chrystus przeszedł ze śmierci od życia, Kościół wzywa swe dzieci rozproszone po całym świecie, aby zgromadziły się na czuwanie i modlitwę. Jeżeli tak będziemy obchodzić pamiątkę Paschy Pana, słuchając słowa Bożego i sprawując święte tajemnice, możemy mieć nadzieję, że otrzymamy udzieł w zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią i wraz z Nim żyć będziemy w Bogu."

Na Wigilię Paschalną składają się:

Liturgia światła - poświęcenie ognia, przygotowanie paschału, procesja do kościoła oraz śpiew orędzia wielkanocnego (Exultet). Rozpalony i poświęcony ogień symbolizuje Bożą światłość, której udziela nam On przez swojego Syna Jezusa Chrystusa. Paschał jest symbolem Zmartwychwstałego Pana. Wyryty na nim krzyż oznacza jego zbawczą śmierć zaś pięć otworów z tkwiącymi w nich czerwonymi ziarnami kadzidła to symbole Jego zbawczych ran. Litery greckie alfa i omega oznaczają, że do Chrystusa należą czasy i wieczność. On jest początkiem i celem wszystkiego. Procesja z paschałem, zapalonymi świecami i trzykrotnym śpiewem aklamacji "Światło Chrystusa", nasuwa na myśl zdanie Chrystusa Pana: "Ja jestem światłością świata. Kto idzie za Mną, nie będzie chodził w ciemnościach, lecz będzie miał światłość życia" (J 8,12). Orędzie wielkanocne sięga starożytności chrześcijańskiej. W uniesieniu poetyckim wielbi Chrystusa przynoszącego zbawienie.

Liturgia Słowa Bożego - składa się z siedmiu czytań ze Starego Testamentu, dwóch czytań z Nowego Testamentu (Epistoła i Ewangelia) oraz homilii. Ilość czytań ze Starego Testamentu może być zredukowana, jednak zawsze jest czytanie o wyjściu Izraela z Egiptu i jego przejściu przez Morze Czerwone (Wj 14). Czytanie to bowiem zawiera typologię Paschy chrześcijańskiej.

Liturgia chrzcielna - składa się z litanii do Wszystkich Świętych, błogosławieństwa wody chrzcielnej, chrztu św. oraz odnowienia przyrzeczeń chrzcielnych. Litania unaocznia prawdę, że przez chrzest człowiek zostaje włączony do wspólnoty ze Świętymi Pańskimi. Podczas Poświęcenia wody celebrans zanurza paschał w święconej wodzie i prosi Boga, aby przez Swojego Syna zesłał na tę wodę moc Ducha Świętego. Zanurzenie to symbolizuje prawdę, iż chrzest jest sakramentem współumierania i współzmartwychwstania z Chrystusem (Rz 6). Po poświęceniu wody, gdy są kandydaci, następuje chrzest. Jeśli obecny jest biskup lub kapłan z odpowiednimi uprawnieniami, wtedy przygotowani dorośli kandydaci otrzymują również sakrament bierzmowania. Teraz następuje odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych, podczas których wierni trzymają w rękach zapalone świece.

Liturgia Eucharystyczna - ma swój zwykły przebieg, jak w każdej Mszy św. Wierni, za zgodą ordynariusza, mogą przyjmować Komunię św. pod obiema postaciami. Byłoby to nawiązanie do starej praktyki Kościoła, kiedy Komunię św. zawsze przymowano pod obiema postaciami (do XIII wieku). Od wczesnego średniowiecza, kiedy liczba dorosłych kandydatów do chrztu zmalała, Mszę św. Wigilii Paschalnej odprawiano już przed północą. Niedziela pozostała wtedy bez Mszy św. Stąd też w VI wieku wprowadzono Mszę św. w Niedzielę Wielkanocy z własnym formularzem. Treść jego ograniczyła się do samego tylko Zmartwychwstania Pańskiego.

Procesja rezurekcyjna - może odbywać się po obrzędach Wigilii Paschalnej lub też w Niedzielę Zmartwychwstania rano przed Mszą św. Procesja ta w Polsce dalej jest pielęgnowana w odnowionej liturgii. Jest ona ciągłym przypominaniem światu tajemnicy Zmartwychwstania Pańskiego i ciągłym wzywaniem całego stworzenia do udziału w triumfie Zmartwychwstałego Pana.

"W czasie Wigilii Wielkanocnej usłyszeliśmy wezwanie: Weselcie się zastępy Aniołów w niebie! Weselcie się słudzy Boga! Niechaj zabrzmią dzwony głoszące zbawienie, gdy tak wielki Król odnosi zwycięstwo! Raduj się, ziemio, opromieniona tak niezmiernym blaskiem, bo jesteś wolna od mroku, co świat odkrywa! Niech ta świątynia zabrzmi potężnym śpiewem całego ludu! Posłuszni temu wezwaniu pójdziemy w uroczystej procesji za Chrystusem Zmartwychwstałym, aby wyznać naszą wiarę w Jego zwycięstwo nad śmiercią i szatanem. Zmartwychwstałemu Chrystusowi, obecnemu wśród nas w Najświętszym Sakramencie, będziemy dziękować za to, że otworzył wierzącym Królestwo niebios".

Źródło:
Ks. Tarsycjusz Sinka C.M. "Zarys Liturgiki"